Uluslararası Gözetim Şirketlerinin Amacı ve İşlevi

Av. Zeynep Durgut
5 Eki 2021
7 dakikada okunur

Son yıllarda önemi ivme kazanarak artan dış ticaret alanında meydana gelen uyuşmazlıkların önlenmesinin en temel araçlarından biri de uluslararası gözetim şirketleridir. Zira bu alandaki ihtilafların önemli bir kısmı ticarete konu malın sözleşmede belirlenen şartları taşıyıp taşımadığına ilişkindir. Söz konusu malların beklenen özellikleri taşıyıp taşımadığının tarafsız ve bağımsız bir kuruluş tarafından tespiti, ihtilafların çözüm yollarından biridir. Gözetim kuruluşları olarak adlandırılan bu kuruluşlar, dış ticarette mal sevkiyatını konu alan sözleşmelerde malların sözleşme koşullarına uygunluğunun denetimi amacıyla gözetim yaparlar. Türk hukukunda bu kuruluşlar tam olarak tanımlanmamakla birlikte kamu kurumları, şirketler ve iktisadi işletmelerin uluslararası gözetim kuruluşu olabileceği kabul edilmektedir.

Bir ülkenin finansal gelişimine katkıda bulunan en önemli araçlardan biri olan dış ticaret, birçok kurum ve kuruluşun katılımı ile gerçekleşmekte olup, sürecin kayda değer etmenlerinden biri de gitgide varlığını kalıcı hale getirmekte olan uluslararası gözetim şirketleridir. Globalleşme ve teknolojinin gelişmesiyle birlikte ithalatçı tarafın mal alımında gün geçtikçe daha da titiz davranması ve bunun doğal bir sonucu olarak ticarete konu malın yüksek standartlarda en iyi şekilde tesliminin beklenmesi günümüz gerçeğini yansıtmaktadır. Öte yandan malın üretiminden, nakliyesi ve tüketimine kadar her aşamada kalite kontrolünden geçirilmesi de dünya çapında kabul görmüş bir beklentidir. Bahsi geçen kontroller ile ürünün standardizasyonu sağlanmakla birlikte üretici açısından da üretim aşamasında ortaya çıkması olası sorunlara zamanında müdahale imkânı sağlayarak gereksiz masraflardan kaçınılması sağlanmaktadır.

Üretilen malın gönderimden önce kontrolünün yapılması ile aranan kalite ölçütlerini haiz olmayan malın sevkiyatı önlenerek malın sonradan geri gönderilmesi yahut düşük fiyattan satışı gibi sorunların önemli ölçüde önüne geçilmektedir. Söz konusu sevkiyata hazır malın kalite kontrolü; tarafsız, güvenilir ve uluslararası düzeyde tanınıp kabul edilmiş kuruluşlar tarafından, yani çalışmamızın konusu olan uluslararası gözetim şirketleri tarafından ifa edilerek, ürün halinin yine bu kuruluşlar tarafından düzenlenecek bir rapor ile belirlenmesi hem alıcı hem de satıcı için karşı tarafa olan güven duygusunu geliştirmekte hem de satış sonrasında meydana gelebilecek sorunlar minimalize edilmektedir.

Uluslararası gözetim şirketleri, uluslararası ticari kuralların gereği olarak, mevzuat, satış akdi veya akreditifler gereğince tartı ve analiz yapılması zorunlu bulunan hallerde ticarete konu olan malda aranan özelliklerle ilgili kalite kontrol ve tartı işlemlerini yapan, bu işlemlerle ilgili raporları düzenleyen, bu işlemleri gerçekleştirmek için her türlü laboratuvarları kuran ve işleten, tüm bunların sonucunda ithalat ve ihracat işlemlerinde koordinasyon sağlayan tarafsız kuruluşlardır.

T.C. Ticaret Bakanlığı açıklamasına göre; dış ticarete konu mallarla ilgili olarak kalite ve miktar kontrolü; depolama, yükleme, boşaltma ve nakil esnasındaki durumun tespiti ile döviz kuru ve mali şartlar da dahil olacak şekilde fiyat ve gümrük sınıflandırmasının doğruluğunun tespitine ilişkin uluslararası gözetim faaliyetlerinde bulunmak üzere Bakanlık’a başvuran kuruluşlara uluslararası gözetim şirketi statüsü verilmektedir. Diğer bir ifade ile, ithalatçı ve/veya ihracatçı, dış ticarete konu ürün ile ilgili olarak üzerinde anlaştıkları konuların yerine getirildiğinden emin olmak için uluslararası gözetim şirketlerine başvurmakta; uluslararası gözetim şirketleri de ürünün özellikleri, kalitesi, miktarı, fiyatı gibi hususlarda ölçüm ve analizler yaparak bir rapor düzenlemekte; dış ticaret bu gözetim raporundaki verilere güvenilerek gerçekleştirilmektedir. Bu kapsamda, Bakanlıkça ilgili şirkete uluslararası gözetim şirketi statüsü verilmekle gözetim şirketinin uzman personel ve altyapı gibi asgari koşulları haiz olduğu hususu, devlet tarafından da onaylanmış olmaktadır.

A. GÖZETİM KAVRAMI

Gözetim, ticarete konu olan bir malın alıcıya tesliminin, satış sözleşmesinde öngörülen; miktar, kalite, ambalajlama, etiketleme, yükleme, taşıma, teslim zamanı gibi koşullara ne ölçüde uygun olduğunun bir gözetim şirketi aracılığıyla, alıcı ve/veya satıcı tarafından tespit ettirilmesidir. Bu işlem, malın çıkış ve/veya varış yerinde yapılabilir.

Gözetim; - Alıcı sekviyat öncesi ve/veya sonrasında, söz konusu malın, ithalatçı ve/veya ihracatçısı tarafından sözleşmede ve/veya standardında öngörülen koşullara ne ölçüde uygun olduğunun belirlenmesi,

- Taraflar arasında ileride doğabilecek anlaşmazlıkların ve bunun sonucu olarak ortaya çıkabilecek zararın önlenmesi, - Gerektiğinde yeni fiyat ayarlamasına gidilebilmesi, açılarından ihracatçı ve ithalatçılara önemli kolaylıklar sağlayabilmektedir.

B. ULUSLARARASI GÖZETİM ŞİRKETLERİ

Uluslararası gözetim şirketleri yukarıda açıklanan gözetim faaliyetini gerçekleştiren şirketlerdir. Uluslararası gözetim şirketlerinin amacı, alıcı ve satıcı arasında çıkacak ihtilafların azaltılmasını sağlayarak çıkan sorunları çözmektir. Bu amacı, sistemli bir çalışma sonucunda ticarete konu malın sözleşmeye uygunluğunu bir rapor ile belgelemek suretiyle gerçekleştirmektedirler.

1. Uluslararası Gözetim Şirketleri Tarafından Verilen Hizmetler

Gözetim şirketleri tarafından verilen hizmetler başlıca aşağıdaki gibidir; - Tüm tarım ve sanayi ürünleri ile madensel ürünlerin gözetimi, - Ticarete konu olan herhangi bir malın miktar ve kalitesini belirleyip hazırlanan raporla belgelenmesi, - İlgili alanları dahilindeki tüm maddeler için örnekleme, kalite kontrolü, puantaj kontrolü, depolama ve stok kontrolü ile sevkiyat sonrasında yükleme, boşaltma işlemlerine ilişkin prosedürlerin yerine getirilmesi, - Gerektiğinde, malın perakende ve toptan piyasa fiyatının belirlenmesi, - Taşınan mal ile taşıma evrakı uyumunun karşılaştırılması, - Malın ulusal ve/veya uluslararası bir standarda uygunluğuna ilişkin bilgileri içeren bir belgenin hazırlanması.

Uluslararası Gözetim Şirketleri’nin düzenlediği önemli belgelerden birkaçı aşağıda açıklanmaktadır; - Gemi Ölçü Raporu (Ullage Report): Bu belge, ihracatçı veya ithalatçının isteği üzerine, deniz yolu taşıma şirketleri veya uluslararası gözetim şirketlerince düzenlenir. Sıvı olarak gemiye yüklenen akaryakıtın veya kimyevi maddenin gemi tankına ne miktarda yüklendiğini, yükleme sırasında ne miktarda fire olduğunu gösteren ve boşaltma limanında ne miktarda fire verebileceğinin saptandığını gösterir bir vesaiktir. - İmalatçı Analiz Belgesi (Manufacturer's Analysis Certificate): Boya, çimento, asit vb. kimyasal maddeler gibi analiz gerektiren malların nem oranı, erime derecesi ve bu malların formüllerini oluşturan element ya da bileşiklerin ad ve oranlarını gösteren belgedir. İhracatçıların en büyük sorunu, yükledikleri malların sipariş özelliklerine sahip olmadığı gerekçesi ile alıcı tarafından bildirilen ve mal bedelinden kesinti yapılarak veya reklamasyon denilen kısıntılar yaparak ya da mal bedeli üzerine blokaj konularak bedelin bir kısmının veya tamamının alıcı tarafından ödenmeyeceğinin bildirilmesidir. Özellikle konfeksiyon ihracatçıları bu konuda büyük zararlar ile karşılaşmaktadır. Bu çeşit sorunları önlemek için alıcının bildirdiği yahut karşılıklı olarak üzerinde anlaşma sağlanan bir gözetim şirketinin, malların ambalajları kapatılmadan önce bunları kontrol edip, imalatçı analiz belgesini vererek onaylaması gündeme gelir. - Kalite Kontrol/Gözetim Belgesi: Malın sözleşmeye uygunluğunun imalatçı ve satıcı tarafından teyit edildiği bir belgedir. Eğer taraflar arasında yapılan sözleşmede kalite kontrol belgesinin yanında Uluslararası Gözetim Şirketi tarafından hazırlanacaktır ibaresi mevcutsa alıcı, imalatçı tarafından hazırlanan belgeyi kabul etmeyebilir.

2. Uluslararası Gözetim Faaliyetlerinin Kapsamı

Sözleşmeye konu malın gözetim ve denetiminin şekli, zamanı, gözetime ilişkin masraflara taraflardan hangisinin katlanacağı gibi konular genellikle sözleşmede belirlenir. Kural olarak gözetim raporuna ilişkin masraflara alıcı katlanır. Ancak taraflar sözleşme serbestisi çerçevesinde bunun aksini de kararlaştırabilir.

Gözetim şirketi incelemesini, sözleşmede belirtilen özellikleri göz önüne alarak yapar. Sözleşmede gözetimin ne şekilde yapılacağı belirtilmemişse; gözetim, aynı türden mallara ilişkin standartlara ve teamüllere uygun biçimde yapılır. Uluslararası ticarette sıkça karşılaşıldığı gibi, fazla miktardaki malların her birinin sözleşmedeki nitelikleri aynen karşılayıp karşılamadığının incelenmesi mümkün değildir. Bu nedenle gözetim raporu, malın niteliğine göre rastgele veya belirli bir miktar veya yüzde olarak belirlenen bölümünün incelenmesi ile elde edilen sonuçlara dayanmakla birlikte rapor malın tamamı sözleşmeye uygun yahut değilmişçesine düzenlenir.

Gözetimin ne şekilde yapılacağı yukarıda bahsedildiği gibi gözetim sözleşmesinde belirtilir. Gözetim şirketleri genellikle; miktar, kalite, temizlik, dizayn denetimi gibi doğrudan mala ilişkin denetimler yapabilecekleri gibi, malların sevkedilmesinden önce fabrika denetimi, malların yüklenmesi sırasında yükleme denetimi gibi farklı şekillerde de denetim yapabilmektedir.

Miktar denetimi ve kalite denetimlerinde, genellikle alınan örnekler test ve analiz edilerek, istatistik verilerine göre değerlendirme yapılmaktadır. Malların miktar olarak sözleşmeye uygunluğunun yanında, ölçme-tartma aletlerinin doğruluk ve geçerliliklerinin de tespit edilmesi gerekmektedir. Aynı şekilde hacimleme, ağırlık, uzunluk, kilo vb. ölçümlemelerin doğru yapılıp yapılmadığının tespit edilmesi de bu aşamada gerçekleştirilir. Temizlik denetiminde ise malların bozulmasına dair hususlar incelenir, malların taşınması sırasında gemi ambarı, kamyon, yük vagonu gibi alanların malların konabilmesi için temiz, kuru ve müsait olup olmadıklarına dair tespitler yapılır. Dizayn denetimi ise, daha çok mühendislik projelerinde söz konusu olan ve dizayn ve mühendislik hesapları, desenler, hesaplamalar, işlemin uluslararası standartlara uygunluğu gibi konulara ilişkin denetimi içeren bir türdür.

Bunlar dışında gözetimde, malların alıcının ülkesine girişle ilgili gümrük kontrolleri ile ilgili gerekleri yerine getirip getirmediğinin de incelenmesi gerekir. Ayrıca denetim ve gözetim şirketleri, paketleme, depolama, yükleme aşamalarında yapacakları denetimlerle sözleşmeye uygunluğu denetleyebilecekleri gibi, malların sigortalanmış olması halinde, sigortacının öngördüğü şartların da yerine getirilip getirilmediğini inceleyebilir.

Gözetim, genellikle satıcının ülkesinde malların yüklenmesi sırasında yapılmaktadır. Genellikle gözetim şirketi, tüm mallar yükleme noktasından hareket ettikten sonra gözetim raporunu hazırlar ve bu raporların birer nüshası satıcıya gönderilir. Özellikle akreditif ödemenin kullanıldığı durumlarda, şayet akreditifte denetim ve gözetime ilişkin bir hüküm varsa, belirtilen şartlara uygun bir denetim yapılmalı ve gözetim şirketinden alınan rapor akreditifte belirtilenle uyumlu olmalıdır. Malın belirtilen özelliklere sahip olup olmadığı, değer veya durumu değerlendirilmekte ve bu sonuçlar bir rapora bağlanmaktadır. Gözetim raporunun nasıl düzenleneceği konusunda yeknesak bir uygulama bulunmamaktadır. Malın özellikleri ve milletlerarası ticarette yerleşik uygulamalar dikkate alınarak düzenlenir. Raporda, mallardan ne kadar örnek alınarak inceleme yapıldığı, örnek alma metodu, bulgular ve uzman görüşü gibi hususlar bulunur ve malların denetim anındaki durumuyla ilgili kanıt oluşturur.

C. ULUSLARARASI GÖZETİM ŞİRKETLERİNİN FAYDALARI VE SORUMLULUKLARI

1. Uluslararası Gözetim Şirketlerinin Taraflara Sağladığı Avantajlar

Uluslararası gözetim şirketleri hem sözleşmenin uygulanması hem de uyuşmazlıkların çözümü noktasında taraflara önemli olanaklar sağlamaktadır. Gözetim şirketlerinin ihracatçılara sağladığı avantajlar şu şekilde sıralanabilir:

- Malın arzulanan nitelikte olmaması durumunda sözleşmeye uygun olmayan malların ihracatını önleyerek malların sonradan geri gönderilmesi, tarafların gereksiz masraflara girmesi ve zaman kaybı önlenir.

- Satış bedelinin hepsinin veya mümkün olduğu kadar büyük bir kısmının tahsil edilebilmesi imkanı doğar.

- Gözetim şirketlerinin düzenleyecekleri rapor sonucunda ithalatçının yapacağı muhtemel bir itiraza karşı ihracatçının elinde uluslararası ihtilaflarda delil olarak kullanabileceği sağlam ve geçerli bir belge olacaktır. Türkiye’de ve dünyada büyük kuruluşlar tarafından üretilen malların kalite kontrolü, üretimin her aşamasında genellikle bu kuruluşların kendi laboratuar olanaklarıyla gerçekleştirilmektedir. Ancak bunların düzenleyecekleri raporlar çıkabilecek herhangi bir anlaşmazlıkta, uluslararası bir davada taraf olmaları nedeniyle yasal açıdan Gözetim Şirketleri tarafından düzenlenecek raporlar kadar etkili olmamaktadır. Böylelikle, Gözetim Şirketleri kanalıyla alıcıların kalite ve miktar ile ilgili şikayetlerine karşı uluslararası güvence sağlanabilmektedir.

- Satılan mala tarafsız bir kuruluştan kalite uygunluk belgesi alabilme imkanı ve dolayısıyla mamulün pazarlama şansının artmasını sağlar.

- Gözetim şirketlerinin iç ve dış piyasalardaki etkinliğinden faydalanılarak ürüne yeni pazarlar bulabilme imkanı doğar.

Gözetim şirketlerinin ithalatçılara sağladığı avantajlar ise şu şekilde sıralanabilir: - Mal kalitesinin belirlenen şartname, standart ve mevzuata uygunluğunu garanti eder. - Anlaşmada öngörülen miktarın sevkinin belgelenmesi ile ambalaj, etiketleme ve yüklemenin şartnameye uygunluğunu belirler.

- Şartname koşulları dışına çıkılması halinde satıcıya fiyat kırdırabilme imkanı

sağlar. - Teslimdeki gecikme zamanında belirlenebilir.

Özetle, taraflar arasında sözleşme koşullarına riayet etmeme sonucunda meydana gelebilecek anlaşmazlıklarda, gözetim şirketleri hazırlayacakları raporlarla en kısa yoldan adil şekilde konuyu çözüme kavuşturabilirler. Bu raporlar sonucu Gözetim Şirketleri yeni fiyat ayarlamalarında da etkili olabilmektedirler.

2. Uluslararası Gözetim Şirketlerinin Seçimi ve Sorumlulukları

Gözetim faaliyetini kimin nerede yapacağı gibi konulara sözleşmede yer verilir. Taraflardan birine ileri bir tarihte gözetim şirketini seçme yetkisi tanınabileceği gibi, gözetimin belirli bir şirket tarafından yapılmasına ilişkin bir hükme de yer verilebilir. Tarafların belirledikleri bir gözetim şirketi varsa, gözetim ve denetimin bu şirket tarafından yapılacağı sözleşmede belirtilebileceği gibi taraflar, belirli bir gözetim şirketi konusunda karara varmamışlarsa, en azından gözetim yapacak şirketin asgari niteliklerinin sözleşmede belirtilmesi yerinde olacaktır. Milletlerarası ticari işlemlerde, birçok ülkede şubesi bulunan deneyimli bir kuruluş olması ve her şeyden önce dürüst, bağımsız ve tarafsız bir kuruluş olması önerilmektedir.

Uluslararası gözetim şirketleri, verecekleri rapor ve belgelerden doğrudan sorumludurlar. Gözetim şirketinin sorumluluğu, gözetimi yaptıracak olan taraf ile gözetim şirketi arasında yapılan gözetim sözleşmesine ve ticari teamüllere göre belirlenir. Gözetim sözleşmesi, gözetim şirketi ile müşteri arasında yapılan ve malların nitelikleri, miktarı gibi konuları inceleyerek bir belgenin düzenlenmesini konu alan sözleşmedir. Şirket, malın özelliklerine uygun ve yeterli yöntemler kullanmak zorundadır. Zira şirketin, makul ölçüde özen yükümlülüğü bulunmaktadır. Malların gözetim raporuna uygun olmaması halinde gözetim şirketinden zararın tazmini istenebilir. Ancak bu tür bir talebin kapsamı, taraflar arasındaki ilişkinin hukuki niteliğine bağlıdır. Alıcı ile gözetim şirketi arasındaki hukuki ilişki vekalet, hizmet veya istisna sözleşmesi olarak nitelenebilir. Her halükarda bu ilişki, otonom ve asıl sözleşmeden bağımsız bir ilişki yaratır. Bunlar dışında, malların sözleşmeye uygun olmaması halinde, şartları varsa haksız fiil hükümlerine başvurarak uğradığı zararın tazminini gözetim şirketinden talep edebilir.

Uluslararası Gözetim Şirketlerinin Amacı ve İşlevi

Son Yazılar

Comments